એમઆરઆઇ, સીટીસ્કેન અને 3D સોનોગ્રાફી કરતાં, લિઓનાર્દોએ પાંચસો વર્ષ પહેલા વાપરેલ ટુલ્સ વધારે પાવરફુલ હતાં.
ઓક્ટોબર ૧૫૧૭ની આ વાત છે. ચર્ચના મહત્વના અધિકારી જેને કાર્ડીનલ કહે છે, તેઓ નવા 'પોપ'ની નિમણૂક સર્વાનુમતે કરે છે. આરાગોનના કાર્ડીનલ લુગઇ ઓફ આરાગોન 'લોઇરવેલી'ની મુલાકાત લઇ રહ્યા હતા. તેમની સાથે તેમનો સેક્રેટરી કમ પાદરી એન્તોનીયો દ બેટીસ હતો. બેટીસને રોજનીશી ડાયરી લખવાની આદત હતી. નવમી ઓક્ટોબરના દિવસે તેઓ એમ્બોઇસમાં આવી પહોચ્યા. એમ્બોઇસ એક સુંદર નાનું ગામડું હતું. બીજા દિવસે તેમણે ફ્રેન્ચ ઉમરાવની ગામડાની હવેલીની મુલાકાત લીધી. હવેલીની શોભાનાં તેમણે ભરપેટ વખાણ કર્યા. ત્યારબાદ તેમણે ગામના સૌથી વધારે ચર્ચાસ્પદ અને ખ્યાતનામ ઘરની મુલાકાત લીધી. બેટીસે તેની ડાયરીમાં લખ્યું કે 'ફ્લોરેન્ટાઇનમાં લીઓનાર્દો વિન્સી'નું મકાન અદ્ભૂત હતું.'
કહેવાય છે કે મહેમાનોને ૬૫ વર્ષના લીઓનાર્દોએ કેટલાંક ચિત્રો બતાવ્યાં હતા. જેમાંનું એક 'ફ્લોરેન્ટાઇન'લેડીનું હતું. કદાચ આપણે આ પેઇન્ટીંગને 'મોનાલીસા'નાં નામે ઓળખીએ છીએ. મુલાકાતીઓને આ પેઇન્ટીંગ કરતાં વધારે રસ તેમનાં બીજા ડ્રોઇંગ્સમાં પડયો હોવાનો તેમની ડાયરીનાં લખાણ ઉપરથી માલૂમ પડે છે. બેટીસ તેની ડાયરીમાં નોંધે છે કે આ જેન્ટલમેને શરીર રચના (એનેટોમી) ઉપર ખૂબ જ વિગતવાર લખાણ લખ્યા છે. તેમણે શરીરનાં અંગો, સ્નાયુઓ, ચેતાતંત્રની નેટવર્ક, રક્તવાહીનીઓ, આંતરડાં,અરે ! સ્ત્રી પુરુષનાં જે અંગોની તમે ચર્ચા કરી શકો તે બધાં જ અંગોનું વર્ણન તેમણે કર્યુ છે. આ પહેલાં અન્ય કોઇ વ્યક્તિએ આવું વર્ણન કર્યું હોય તેવું ધ્યાનમાં આવતું નથી. તેણે ડાયરીમાં નોંધ્યું કે ''આ એક એકસ્ટ્રા ઓર્ડીનરી વન્ડર'' હતું. આ બધું જ અમે અમારી નરી આંખે નિહાળ્યું છે.'' કાર્ડીનલ અને પાદરીએ જે ડ્રોઇંગ્સ નરી આંખે નિહાવ્યા હતા, તે ડ્રોઇંગ્સ શરીરશાસ્ત્ર એટલે 'એનેટોમી'ને લગતા હતા. આ ડ્રોઇંગ્સ આવનારા ઓગષ્ટ મહીનામાં બ્રિટનની નેશનલ ગેલેરીમાં પ્રદર્શીત થવાનાં છે. ઓગસ્ટ મહીનામાં એડીનબર્ગ ઇન્ટરનેશનલ ફેસ્ટીવલ યોજાવાનો છે તેમાં આ ડ્રોંઇગ પ્રદર્શીત થવાનાં છે.
લિઓનાર્ડોની ઓળખ આપવાની જરૃર નથી. યુરોપના 'નવજાગૃતિકાળ' રેનેસા પીરીઅડનાં તેઓ ચિત્રકાર ગણાય છે. લીઓનાર્દોને માત્ર ચિત્રકાર કહેવા એ તેમનાં અપમાન બરાબર ગણાય. તેઓ સારાં વૈજ્ઞાનિક, એન્જીનિયર, આર્કિટેક્ટ, જેવા બહુરંગી આવાસ ધરાવતું વ્યક્તિત્વ હતા. જે જમાનામાં એક્સરે, સીટી સ્કેન, એમઆરઆઇ જેવી મેડિકલ ઇમેંજીંગ ટેકનોલોજી વિકસી ન હતી, તેવા સમયમાં જાણે આ ઇમેંજીંગ ટેકનોલોજી અને કોમ્પ્યુટરની મદદથી 3D ચિત્રો બનાવ્યા હોય, તેવા ચિત્રો આજથી પાંચસો વર્ષ પહેલા બનાવ્યા હતો. ચિત્રોની પાસે 'મીરર રાઇટીંગ' એટલે કે જે લખાણને અરીસામાં રાખીને વાંચી શકાય તેવું લખ્યું હતું. આવું લખાણ લખવું એ 'લીઓનાર્દો'ની વિશેષતા ગણાય છે. લખાણની મીરર ઇમેજ તૈયાર કરવીએ પણ જહેમત માંગી લે તેવું કામ છે.
લિઓનાર્દોના ડ્રોઇંગમાં કેટલી સચ્ચાઇ, કેટલી વાસ્તવિક્તા છે તે જોવા માટે વૈજ્ઞાનિકોએ લિઓનાર્દોએ જે અંગોના ચિત્રો દોર્યા છે તે અંગોની એમઆરઆઇ દ્વારા ઇમેજો તૈયાર કરી છે. આગામી પ્રદર્શનમાં લીઓનાર્દોનાં ડ્રોઇંગ્સની સાથે સાથે MRI અથવા સીટી સ્કેનની ઇમેજો પણ મુકવામાં આવશે. કલા પારખું અને દર્શકો જાતે જ નક્કી કરી શકશે કે કઇ ઇમેજ સારી છે, લીઓનાર્દોની કે આધુનિક ટેકનોલોજીની ? આ સરખામણી કરવા આધુનિક ઇમેજો મુકવા પાછળનો એક માત્ર આશય એ છે કે લોકોને જાણવા મળે કે ''તબીબી જ્ઞાન અને ટેકનોલોજીનાં અભાવ હોવા છતાં લીઓનાર્દોએ કેટલી કુશળતાથી એનેટોમીને લગતાં ડ્રોઇંગ્સ તૈયાર કર્યા છે. કલાના ઇતિહાસમાં એનેટોમીના આટલાં વિગતપૂર્ણ ડ્રોઇંગ્સ અત્યાર સુધી કોઇને તૈયાર કર્યા નથી. લિઓનાર્દોએ દોરેલ ડ્રોઇંગ્સની લગભગ પાંચ સદી વીતી ગયા બાદ પણ તે આજની મોડર્ન સોસાયટીને સુસંગત થાય તેવાં ચિત્રો છે. આજનાં તબીબોને પણ આ ડ્રોઇંગ્સ ૧૦૦% એક્યુરેટ લાગે છે. બસ એટલું જ કહી શકાય કે ''લીઓનાર્દો વોઝ રાઇટ.'' લિઓનાર્દોના ચિત્રોની વિગતવાર વાત કરીએ તો, તેને ૧૫૧૦-૧૧ની આસપાસ દોરવામાં આવ્યા છે. ચિત્રો બનાવતા પહેલાં તેણે મનુષ્યનાં ૩૦ કરતાં વધારે શબ ઉપર 'ડિસેક્શન'કર્યા હતાં. જેમાં હાડકા, સ્નાયુ અને માસપેસીઓને આબેહુબ ચિતરવામાં આવી છે. હૃદયના ચિત્રમાં હાર્ટની 'પમ્પીંગ એક્શન'ને પણ બેમિસાલ રીતે ચિતરવામાં આવી છે. આજની આધુનિક મેડિકલ વિડીયો જોતા હો તેવી સચોટ 'બ્લડ મુવમેન્ટ'ચિત્રમાં બતાવવામાં આવી છે.
ચિત્રકારની ખાસીયત એ છે કે કરોડરજ્જુનાં હાડકાની સાચી ગોઠવણનું સૌથી પહેલું સચોટ ચિત્ર લીઓનાર્દોએ બનાવ્યું છે. આ ઉપરાંત માતાના ગર્ભમાં રહેલ બાળકને પણ આધુનિક 3D ટેકનોલોજી માફક આબેહુબ ચિતરેલ છે. આ ચિત્રો ઓગષ્ટ મહિનામાં કવિન્સ ગેલેરી, પેલેસ ઓફ હોલીરૃડ હાઉસ ખાતે પ્રદર્શીત થશે. પ્રદર્શનનું ટાઇટલ છે : લિઓનાર્દો-દ-વિન્સી : "ધ મિકેનિક્સ ઓફ મેન". રાણીના શાહી ખજાનામાં રહેલા ૨૪૦ ડ્રોઇંગ્સમાંથી સીલેકટેડ ચિત્રો રજુ કરવામાં આવશે.
વિશ્વનું આ પ્રથમ પ્રદર્શન છે જેમાં કલાકારની કૃતિઓ સાથે આધુનિક મેડિકલ ઇમેંજીગ ટેકનોલોજી દ્વારા લીધેલ ચિત્રો પણ પ્રદર્શીત થશે. લિઓનાદો તેમના સમય કરતાં પાંચ સદી આગળ હતો એ વાત આ પ્રદર્શન પુરવાર કરી બતાવશે. રેનેસા પીરીયડનાં તે એક જાયન્ટ સ્વપ્નદ્રષ્ટ્રા હતાં. તેમણે એવા ચિત્રો દોર્યા છે. જેની ટેકનોલોજી સદીઓ બાદ વિકસાવવામાં વૈજ્ઞાનિકોને સફળતા મળી છે. હેલીકોપ્ટરનો સ્કેચ જોઇને આપણને ખ્યાલ આવે કે લીઓનાદોમાં કેવો સારો મિકેનિક્સ, એન્જીનિયર અને ઇન્વેટરનો પ્રાણ વસતો હતો.
શરૃઆતમાં લિઓનાર્દોએ પોતાના પેઇન્ટીંગમાં નેચરલ માસ્ટરી લાવવા માટે માનવ શરીરનો અભ્યાસ કરવાનું શરૃ કર્યું હતું. પરંતુ પોતાના સ્કેચને જોઇને લાગ્યું કે તેણે માનવશરીર શાસ્ત્રને લગતો ગ્રંથ લખવો જોઇએ. અને તેણે આ દિશામાં દિલ લગાવીને કામ કરવાનું શરૃ કરી દીધુ હતું. શરૃઆતમાં તેમણે હોસ્પિટલ અને મેડીકલ સ્કૂલમાં ૩૦ જેટલા મૃતદેહોનું ''પોસ્ટમોર્ટમ''કરીને સેકડો ચિત્રો બનાવ્યા હતા. નોટબુક્સમાં વિગતવાર વર્ણનો લખ્યા હતા. જેમાનાં કેટલાક ૧૫૧૦-૧૧નાં સમયગાળામાં શિયાળામાં બનાવવામાં આવ્યા છે. યુનિવસીર્ટી ઓફ પાવીઆની સાથે સંકળાએલ મેડિકલ સ્કૂલમાં, તે સમયનાં એનેટોમીનાં પ્રોફેસર માર્કેન્ટોનીઓ ડેલા ટોરેનાં સહયોગમાં ૨૦ મૃતદેહોને કાપીકૂપીને પોતાના ડ્રોઇંગ્સ તૈયાર કર્યા હતો, જેમાની ૧૮ શીટોને કલાજગતમાં લીઓનાદોની એનેટોમીકલ મેન્યુસ્ક્રીપ્ટ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. જેમાં ૨૪૦ જેટલાં વિવિધ અંગોના સ્કેચ છે. ૧૩,૦૦૦ કરતાં વધારે શબ્દોમાં શરીરવિજ્ઞાનનું વર્ણન છે. આમ જોવા જઇએ તો ચિત્રો જ એટલાં પરફેક્ટ છે કે શબ્દોના વર્ણનની તેને જરૃર નથી. આ એક સુખદ યોગાનુયોગ છે કે ''ગુજરાત સમાચારે શરૃ કરેલ સાયન્સ @ નોલેજ.કોમની પ્રથમ કવર સ્ટોરીમાં પણ લિઓનાર્દો-દ-વીન્સીના એનેટોમીકલ ડ્રોઇંગની ચર્ચા કરી હતી. બાય ધ વે તે સમયે બીજી ઇન્ટરનેશન સાયન્સ કોન્ફરન્સ માટે હું લિઓનાર્દો ઉપર પોસ્ટર ડિઝાઇન તૈયાર કરી રહ્યો હતો. સાયન્સ @ નોલેજ.કોમની પ્રથમ પૂર્તિ ૧૬-૦૬-૨૦૦૩નાં રોજ છપાઇ હતી. આજે દસ વર્ષ બાદ રવિપૂર્તિમાં ફ્યૂચર સાયન્સની કોલમમાં ફરીવાર લિઓનાર્દોની ચર્ચા છે. આ સમયગાળામાં અવિરત રીતે પાંચસો કરતાં વધારે લેખો પ્રકાશિત થઇ ચુક્યા છે.
લિઓનાર્દો જ્યારે તેના ગુરૃ આન્દ્રીયા દેલ વેરાસીયો પાસે પેઇન્ટીંગની તાલીમ લઇ રહ્યા હતા ત્યારે, ગુરૃએ તેના દરેક શિલ્પ માટે દબાણપૂર્વક માનવ શરીર અને શરીર રચનાનું ઉંડુ જ્ઞાન મેળવવાની તાકીદ કરી હતી. લિઓનાર્દોમાં રહેલ આર્ટીસ્ટે ખુબ જ ઝડપથી 'ટોપોગ્રાફીક એનેટોમી'માં માસ્ટરી મેળવી લીધી હતી. સફળ આર્ટીસ્ટ તરીકે નામના મેળવતા તેમને ફ્લોરેન્સની હોસ્પિટલ ઓફ સાન્તા મારીયા નુઓવામાં મડદાની ચીરફાડ કરવા માટે પરવાનગી મળી ગઇ હતી. મનુષ્યનાં અસ્થીપીંજરનાં પણ લીઓએ અસંખ્ય ડ્રોઇંગ બનાવ્યા હતા. આટલું પુરતું નથી. હાડકાનાં કાર્યો કરવા માટે હાડકા અને સ્નાયુઓ કેટલા પ્રમાણમાં બળ વાપરે છે તેની ગણતરીઓ પણ કરી હતી. આધુનિક સમયમાં આવો અભ્યાસ 'બાયો મિકેનિક્સ'નામની વિજ્ઞાન શાખામાં થાય છે. લીઓએ માનવશરીર ક્રિયા વિજ્ઞાાનમાં ઉંમર વધવાનો પ્રભાવ અને લાગણીઓમાં કેવા ફેરફાર આવે છે, તેનો વિગતવાર અભ્યાસ કર્યો હતો. તેણે ઉંમર અથવા રોગનાં કારણે માનવ ચહેરામાં થતી વિકૃતિઓના ડ્રોઇંગ પણ બનાવ્યા છે. માત્ર મનુષ્ય જ નહી તેમણે પક્ષીઓ, વાંદરા, રીછ અને દેડકાનાં શરીર શાસ્ત્રનો અભ્યાસ કરી ડ્રોઇંગ બનાવ્યા હતા, જેની સરખામણી માનવશરીર સાથે પણ કરી હતી- જાણે ઉત્કાંતિ વિશે તેઓ સંશોધન કરી રહ્યા ના હોય. ઘોડો તેમનાં અભ્યાસનું મહત્વપૂર્ણ પ્રાણી હતું. ઘોડાનાં પણ અસંખ્ય ડ્રોઇંગ્સ તેમણે બનાવ્યા છે.
લીઓના એક ચિત્રમાં હાથને વિવિધ લેયરમાં ચાર ડિસેક્શનમાં કાપીને હાથની રચના દોરી આપી છે. શરૃઆત તેણે હાડકાઓ દોરીને કરી છે. પછી તેમાં હથેળીનાં સ્નાયુઓ ઉમેર્યા છે. તે પછી સ્નાયુઓ અને હાડકાને એકબીજા સાથે મજબૂતથી પકડી રાખનાર ''ટેન્ડેન''(રજજુ) દોરી આપ્યા છે. તેને પણ બે લેયરમાં દર્શાવ્યા છે. ખભાના સ્નાયુઓ દર્શાવવા સમગ્ર બાહુ (આર્મ)ને અલગ અલગ આઠ જેટલાં ન્યુ પોઇન્ટથી દોર્યા છે, જેથી માનવ શરીરને ૧૮૦ ડિગ્રી એ ગોળ ફેરવીને તેટલી ચોક્સાઇથી ડ્રોઇંગ તૈયાર થયા છે. પ્રદર્શનમાં ખભાની 3D ફિલ્મ આધુનિક ટેકનીકથી બનાવી છે તે પણ દર્શાવવામાં આવશે. સાથે સાથે બાજુમાં 'લીઓ'નાં એક્યુરેટ ડ્રોઇંગ હશે.
લીઓની મહત્વની ખાસીયત એ છે કે કરોડરજ્જુનું આબેહુબ ચિત્રાંકન તેમણે કર્યુ છે. લીઓનાર્દોએ તેનાં પોસ્ટમોર્ટમ ડિસેકશનની વિગતો નોંધી છે, તેમાં ૧૦૦ વર્ષનાં વૃધ્ધ માનવીનું ડિસેક્શન કરી તેણે લીવરનાં 'સોરાયસીસ'રોગનાં વર્ણનો લખ્યા છે. લીઓએ જે ગર્ભમાં રહેલ બાળકનું ડ્રોઇંગ બનાવ્યું છે તેની બાજુમાંજ આધુનિક 3D અલ્ટ્રાસાઉન્ડ ટેકનીકથી લીધેલ સ્ત્રીના ગર્ભમાં રહેલ બાળકની મેડિકલ ઇમેજ પણ દર્શાવવામાં આવશે.
નિષ્ણાંતો કહે છે કે 'લીઓ'જ્યારે પેઇન્ટીંગ બનાવતા ત્યારે તેને પૂર્ણ કરવા સુધીની કક્ષાએ પહોચતાં તેમને ઘણી મુશ્કેલીઓ પડતી હતી. અડધી સદીની તેની કારકીર્દીમાં લીઓએ ૨૦ કરતાં વધારે પેઇન્ટીંગ બનાવ્યા નથી. જેમાંનાં ૧૫ પેઇન્ટીંગ્સ અત્યારે હયાત છે. કલા નિષ્ણાતો એક મતે સ્વીકારે છે કે આ પેઇન્ટીંગ લીઓનાર્દોના જ છે. બાકીના ચાર ચિત્રો અધુરા છે. પેઇન્ટીંગ કરતાં એનોટોમીકલ ડ્રોઇંગ બાબતે ઉલટું બન્યું છે. તેમાંનાં કોઇ ડ્રોંઇગ અધુરા નથી. ત્રીસીની વયે પહોચ્યા બાદ લીઓએ નોંધપોથી રાખવાની શરૃઆત કરી હતી. જેમાં દરરોજની અંદાજે એક કે બે શીટ ઉપર ડ્રોઇંગ કરેલા છે. અને સાથે સાથે લખાણ પણ છે. ૧૫૧૯માં ૬૭ વર્ષની ઉંમરે તેનું અવસાન થયું ત્યાં સુધી દરરોજની એક-બે શીટ દોરવાનો ક્રમ જાળવી રાખ્યો હતો. આ ખજાનાનો મોટો હિસ્સો તેનાં મિત્ર અને વિદ્યાર્થી ફ્રાન્સેસકો મેલ્ઝીને મળ્યો હતો. આશરે ૭૦૦૦ જેટલી દોરેલી શીટો હાલ અસ્તિત્વમાં અને ઉપલબ્ધ છે.
લીઓનાર્દોનાં એનોટોમીકલ ડ્રોઇંગ્સનો ઇતિહાસ પણ જટીલ છે. લીઓના મૃત્યુ બાદ તેની બધી સામગ્રી, એમ્બોઇસમાં લીઓ સાથે રહેનાર ફ્રાન્સેસ્કો મેલ્ઝીને મળી હતી. મેલ્ઝીનું અવસાન થતાં, તેનાં કુટુંબે લીઓના મોટાભાગના પેપર મૂર્તિકાર કલાકાર પોમ્પેઓ લેઓનીને વેચી માર્યા હતા. તેણે છુટી છુટી શીટોને એકઠી કરીને અલગ અલગ વોલ્યુમમાં બાંધી દીધી. જેમાંનું એક વોલ્યુમ એનોટોમીકલ ડ્રોઇંગનું હતું. (જે હાલમાં રોયલ લાયબ્રેરી, વિન્ડસરમાં છે) ૧૬૦૮માં લેઓની મેડ્રીકમાં મૃત્યુ પામ્યો ત્યારે તેની પાસેના લીઓના બધાજ ડ્રોઇંગ, અર્લ ઓફ એરૃનડેલનાં હાથમાં આવ્યા. તે જમાનાનો અર્લ ઓફ એરૃનડેલ અંગ્રેજ ઉમરાવ અને કલાકૃતિઓનો સંગ્રહકર્તા હતો. બ્રિટનમાં જ્યારે સીવીલ વોર (આંતરવિગ્રહ) ફાટી નિકળ્યું ત્યારે એરૃનડેલે ઇગ્લેંન્ડ છોડી અન્ય દેશમાં આશરો લીધો હતો. છેવટે તે ઇટાલીમાં મૃત્યુ પામ્યો. તે પછી શું બન્યુ તેનો ઇતિહાસ ધૂંધળો છે. એક શક્યતા પ્રમાણે, ત્યાર બાદ બ્રિટનના ગાદીવારસ ચાર્લ્સ બીજાએ આ ખજાનો ખરીદ્યો હતો. કોમવેલના શાસનકાળમાં ચાર્લ્સ બીજો દેશનિકાલ પામેલ હતો. છેવટે ગમે તે બન્યુ પરંતુ ૧૭મી સદીમાં લિઓનાર્દાે ના ડ્રોઇંગ બ્રિટિશ રોયલ કલેકશનની શોભા વધારી રહ્યા હતા. ૧૬૯૮માં વાઇટ હોલ પેલેસમાં લાગેલી આગમાં પાતળી માર્જીનની સંખ્યામાં, લીઓનાર્દોનાં એનોટોમીકલ ડ્રોઇંગ્સ માંડ માંડ બચ્યા હતા.
હાલમાં રોયલ લાયબ્રેરીમાં લીઓનાં ૨૦૦ જેટલાં ડ્રોઇંગ્સ છે. (લીઓએ સ્ત્રી અને પુરૃષનાં પ્રજનન તંત્રના દોરેલા ડ્રોઇંગ્સ હાલમાં વેઇમરની આર્ટ ગેલેરીમાં છે.) સદીઓ સુધી તેનાં ઉપર કોઇએ ધ્યાન આપ્યું નહી. પ્રસંગોપાત રસ ધરાવનારા તેનું અવલોકન કરતાં હતા, જેમાં ૧૮મી સદીનાં જગવિખ્યાત એનોટોમીસ્ટ વિલીયમ હન્ટરનો પણ સમાવેશ થાય છે. ૧૯મી સદી સુધી લીઓનાર્દોના એનોટોમીકલ ડ્રોઇંગ્સનું પ્રકાશન થયું ન હતું.
લીઓનાર્દોના અવસાનના એક દાયકા બાદ, પાઓલો જીઓવીઓએ લીઓનાર્દોની મહેનતનું અલગ અંદાજમાં બયાન લખ્યું છે. પાઓલો એક સારો લેખક હતો. તેણે નોંધ્યું કે ''રેનેસાની ડિટેક્ટીવ સ્ટોરીમાં લીઓનાર્દો, પેથોલોજીસ્ટની ચિવટતાથી અંગોનો અભ્યાસ કરતો હતો.''પાઓલો, લીઓને વ્યક્તિગત રીતે જાણતો હતો. તે નોંધે છે કે લીઓ તે સમયનાં ગુનેગારોનાં મૃતદેહોને હોસ્પિટલમાં ચીરફાડ કરી પોતાની જ્ઞાનપિપાસા સંતોષતો હતો. લીઓની ઇચ્છા હતી કે, વર્ષો સુધી તેણે જેના માટે આટલી મહેનત કરી છે તે એનોટોમીકલ વર્ક, તાંબાના પતરાં ઉપર એન્ગ્રેવીંગ પામીને 'ક્લા'ને લાભકારી બની રહે.
લેખક આગળ નોંધે છે કે 'મૃતદેહનું ડિસેક્શન કરવું એ તે જમાનામાં ઘૃણાસ્પદ કાર્ય ગણાતું હતું. ત્યારે મૃતદેહને સાચવી રાખવા માટે કોલ્ડ સ્ટોરેજ કે રેફરીજેટર કે અન્ય સાચવણીની ટેકનીક ઉપલબ્ધ ન હતી. લીઓને ખુદ આ કામ કરતા ઉબકા આવતા અને સુગ ચડતી હતી. પોતાની નોંધપોથીમાં તે લખે છે.'તમને પોતાને જ્યારે પેટમાં આંતરડા ઉપર ચડી જાય ત્યારે ગભરાટ છુટી જાય''એક નોટમાં તે નોંધે છે કે નિર્જન રાત્રીઓ આ મૃતમાનવીઓની કંપનીમાં વિતાવવી એ ભયાનક, ખોફનાક દશા હોય છે. ડિસેકશનની ટેકનીક માટે લીઓનાર્દો નોંધે છે કે તે તિક્ષ્ણ ચીપીયા, અણીદાર દાંતની બનેલ કરવત અને તબીબી સર્જરીમાં વપરાંતી સ્કાલપેલ માત્ર વાપરતો. (લીઓએ લખાણમાં પોતાની જાતને ત્રીજા પુરૃષ એકવચનમાં ઉદેશી છે. આ તેની લાક્ષણીક્તા હતી.) લીઓનાર્દો એક સેન્સેટીવ પેઇન્ટર હતો તો પછી ? મૃતદેહો ઉપર છરી અને કરવત ચલાવવાનો કસબ તેણે શા માટે અપનાવ્યો હતો ?
એન્તોનીયો દ બેટીસ પોતાની ડાયરીમાં નોંધે છે કે ''લિઓનાર્દોએ ત્રીસ કરતાં વધારે સ્ત્રી પુરૃષોના શબ છેદન કર્યા હતા ! તેણે શા માટે આવી ભયંકર, બિહામણી અને વિકરાળ અગ્નિપરીક્ષા આપી હતી ! આપણે જાણીએ છે કે દિલથી લીઓનાર્દો આર્ટીસ્ટ હતો અને દિમાગથી તે એક વૈજ્ઞાનિક કરતાં આગળનું ભવિષ્ય જોનાર સ્વપ્નદ્રષ્ટા હતો. લિઓનાર્દોના એનોટોમીકલ ડ્રોઇંગ સાબિત કરી બતાવે છે કે આજના MRI સીટીસ્કેન, 3D ઇમેંજીંગ કરતાં, પાંચસો વર્ષ પહેલાં વાપરેલ છરી, ચીપીઆ, કરવત અને પેન્સીલ વધારે પાવરફુલ સાબિત થયા છે.'' લીઓનાર્દો દ વિન્સીએ આખી જીંદગી કલા, કસબ અને કલાકૃતિ સર્જવા માટે હમેશાં ''એક્સટ્રીમ લાઇન''ઉપર જઇને જ કામ કર્યું છે.
કહેવાય છે કે મહેમાનોને ૬૫ વર્ષના લીઓનાર્દોએ કેટલાંક ચિત્રો બતાવ્યાં હતા. જેમાંનું એક 'ફ્લોરેન્ટાઇન'લેડીનું હતું. કદાચ આપણે આ પેઇન્ટીંગને 'મોનાલીસા'નાં નામે ઓળખીએ છીએ. મુલાકાતીઓને આ પેઇન્ટીંગ કરતાં વધારે રસ તેમનાં બીજા ડ્રોઇંગ્સમાં પડયો હોવાનો તેમની ડાયરીનાં લખાણ ઉપરથી માલૂમ પડે છે. બેટીસ તેની ડાયરીમાં નોંધે છે કે આ જેન્ટલમેને શરીર રચના (એનેટોમી) ઉપર ખૂબ જ વિગતવાર લખાણ લખ્યા છે. તેમણે શરીરનાં અંગો, સ્નાયુઓ, ચેતાતંત્રની નેટવર્ક, રક્તવાહીનીઓ, આંતરડાં,અરે ! સ્ત્રી પુરુષનાં જે અંગોની તમે ચર્ચા કરી શકો તે બધાં જ અંગોનું વર્ણન તેમણે કર્યુ છે. આ પહેલાં અન્ય કોઇ વ્યક્તિએ આવું વર્ણન કર્યું હોય તેવું ધ્યાનમાં આવતું નથી. તેણે ડાયરીમાં નોંધ્યું કે ''આ એક એકસ્ટ્રા ઓર્ડીનરી વન્ડર'' હતું. આ બધું જ અમે અમારી નરી આંખે નિહાળ્યું છે.'' કાર્ડીનલ અને પાદરીએ જે ડ્રોઇંગ્સ નરી આંખે નિહાવ્યા હતા, તે ડ્રોઇંગ્સ શરીરશાસ્ત્ર એટલે 'એનેટોમી'ને લગતા હતા. આ ડ્રોઇંગ્સ આવનારા ઓગષ્ટ મહીનામાં બ્રિટનની નેશનલ ગેલેરીમાં પ્રદર્શીત થવાનાં છે. ઓગસ્ટ મહીનામાં એડીનબર્ગ ઇન્ટરનેશનલ ફેસ્ટીવલ યોજાવાનો છે તેમાં આ ડ્રોંઇગ પ્રદર્શીત થવાનાં છે.
લિઓનાર્ડોની ઓળખ આપવાની જરૃર નથી. યુરોપના 'નવજાગૃતિકાળ' રેનેસા પીરીઅડનાં તેઓ ચિત્રકાર ગણાય છે. લીઓનાર્દોને માત્ર ચિત્રકાર કહેવા એ તેમનાં અપમાન બરાબર ગણાય. તેઓ સારાં વૈજ્ઞાનિક, એન્જીનિયર, આર્કિટેક્ટ, જેવા બહુરંગી આવાસ ધરાવતું વ્યક્તિત્વ હતા. જે જમાનામાં એક્સરે, સીટી સ્કેન, એમઆરઆઇ જેવી મેડિકલ ઇમેંજીંગ ટેકનોલોજી વિકસી ન હતી, તેવા સમયમાં જાણે આ ઇમેંજીંગ ટેકનોલોજી અને કોમ્પ્યુટરની મદદથી 3D ચિત્રો બનાવ્યા હોય, તેવા ચિત્રો આજથી પાંચસો વર્ષ પહેલા બનાવ્યા હતો. ચિત્રોની પાસે 'મીરર રાઇટીંગ' એટલે કે જે લખાણને અરીસામાં રાખીને વાંચી શકાય તેવું લખ્યું હતું. આવું લખાણ લખવું એ 'લીઓનાર્દો'ની વિશેષતા ગણાય છે. લખાણની મીરર ઇમેજ તૈયાર કરવીએ પણ જહેમત માંગી લે તેવું કામ છે.
લિઓનાર્દોના ડ્રોઇંગમાં કેટલી સચ્ચાઇ, કેટલી વાસ્તવિક્તા છે તે જોવા માટે વૈજ્ઞાનિકોએ લિઓનાર્દોએ જે અંગોના ચિત્રો દોર્યા છે તે અંગોની એમઆરઆઇ દ્વારા ઇમેજો તૈયાર કરી છે. આગામી પ્રદર્શનમાં લીઓનાર્દોનાં ડ્રોઇંગ્સની સાથે સાથે MRI અથવા સીટી સ્કેનની ઇમેજો પણ મુકવામાં આવશે. કલા પારખું અને દર્શકો જાતે જ નક્કી કરી શકશે કે કઇ ઇમેજ સારી છે, લીઓનાર્દોની કે આધુનિક ટેકનોલોજીની ? આ સરખામણી કરવા આધુનિક ઇમેજો મુકવા પાછળનો એક માત્ર આશય એ છે કે લોકોને જાણવા મળે કે ''તબીબી જ્ઞાન અને ટેકનોલોજીનાં અભાવ હોવા છતાં લીઓનાર્દોએ કેટલી કુશળતાથી એનેટોમીને લગતાં ડ્રોઇંગ્સ તૈયાર કર્યા છે. કલાના ઇતિહાસમાં એનેટોમીના આટલાં વિગતપૂર્ણ ડ્રોઇંગ્સ અત્યાર સુધી કોઇને તૈયાર કર્યા નથી. લિઓનાર્દોએ દોરેલ ડ્રોઇંગ્સની લગભગ પાંચ સદી વીતી ગયા બાદ પણ તે આજની મોડર્ન સોસાયટીને સુસંગત થાય તેવાં ચિત્રો છે. આજનાં તબીબોને પણ આ ડ્રોઇંગ્સ ૧૦૦% એક્યુરેટ લાગે છે. બસ એટલું જ કહી શકાય કે ''લીઓનાર્દો વોઝ રાઇટ.'' લિઓનાર્દોના ચિત્રોની વિગતવાર વાત કરીએ તો, તેને ૧૫૧૦-૧૧ની આસપાસ દોરવામાં આવ્યા છે. ચિત્રો બનાવતા પહેલાં તેણે મનુષ્યનાં ૩૦ કરતાં વધારે શબ ઉપર 'ડિસેક્શન'કર્યા હતાં. જેમાં હાડકા, સ્નાયુ અને માસપેસીઓને આબેહુબ ચિતરવામાં આવી છે. હૃદયના ચિત્રમાં હાર્ટની 'પમ્પીંગ એક્શન'ને પણ બેમિસાલ રીતે ચિતરવામાં આવી છે. આજની આધુનિક મેડિકલ વિડીયો જોતા હો તેવી સચોટ 'બ્લડ મુવમેન્ટ'ચિત્રમાં બતાવવામાં આવી છે.
ચિત્રકારની ખાસીયત એ છે કે કરોડરજ્જુનાં હાડકાની સાચી ગોઠવણનું સૌથી પહેલું સચોટ ચિત્ર લીઓનાર્દોએ બનાવ્યું છે. આ ઉપરાંત માતાના ગર્ભમાં રહેલ બાળકને પણ આધુનિક 3D ટેકનોલોજી માફક આબેહુબ ચિતરેલ છે. આ ચિત્રો ઓગષ્ટ મહિનામાં કવિન્સ ગેલેરી, પેલેસ ઓફ હોલીરૃડ હાઉસ ખાતે પ્રદર્શીત થશે. પ્રદર્શનનું ટાઇટલ છે : લિઓનાર્દો-દ-વિન્સી : "ધ મિકેનિક્સ ઓફ મેન". રાણીના શાહી ખજાનામાં રહેલા ૨૪૦ ડ્રોઇંગ્સમાંથી સીલેકટેડ ચિત્રો રજુ કરવામાં આવશે.
વિશ્વનું આ પ્રથમ પ્રદર્શન છે જેમાં કલાકારની કૃતિઓ સાથે આધુનિક મેડિકલ ઇમેંજીગ ટેકનોલોજી દ્વારા લીધેલ ચિત્રો પણ પ્રદર્શીત થશે. લિઓનાદો તેમના સમય કરતાં પાંચ સદી આગળ હતો એ વાત આ પ્રદર્શન પુરવાર કરી બતાવશે. રેનેસા પીરીયડનાં તે એક જાયન્ટ સ્વપ્નદ્રષ્ટ્રા હતાં. તેમણે એવા ચિત્રો દોર્યા છે. જેની ટેકનોલોજી સદીઓ બાદ વિકસાવવામાં વૈજ્ઞાનિકોને સફળતા મળી છે. હેલીકોપ્ટરનો સ્કેચ જોઇને આપણને ખ્યાલ આવે કે લીઓનાદોમાં કેવો સારો મિકેનિક્સ, એન્જીનિયર અને ઇન્વેટરનો પ્રાણ વસતો હતો.
શરૃઆતમાં લિઓનાર્દોએ પોતાના પેઇન્ટીંગમાં નેચરલ માસ્ટરી લાવવા માટે માનવ શરીરનો અભ્યાસ કરવાનું શરૃ કર્યું હતું. પરંતુ પોતાના સ્કેચને જોઇને લાગ્યું કે તેણે માનવશરીર શાસ્ત્રને લગતો ગ્રંથ લખવો જોઇએ. અને તેણે આ દિશામાં દિલ લગાવીને કામ કરવાનું શરૃ કરી દીધુ હતું. શરૃઆતમાં તેમણે હોસ્પિટલ અને મેડીકલ સ્કૂલમાં ૩૦ જેટલા મૃતદેહોનું ''પોસ્ટમોર્ટમ''કરીને સેકડો ચિત્રો બનાવ્યા હતા. નોટબુક્સમાં વિગતવાર વર્ણનો લખ્યા હતા. જેમાનાં કેટલાક ૧૫૧૦-૧૧નાં સમયગાળામાં શિયાળામાં બનાવવામાં આવ્યા છે. યુનિવસીર્ટી ઓફ પાવીઆની સાથે સંકળાએલ મેડિકલ સ્કૂલમાં, તે સમયનાં એનેટોમીનાં પ્રોફેસર માર્કેન્ટોનીઓ ડેલા ટોરેનાં સહયોગમાં ૨૦ મૃતદેહોને કાપીકૂપીને પોતાના ડ્રોઇંગ્સ તૈયાર કર્યા હતો, જેમાની ૧૮ શીટોને કલાજગતમાં લીઓનાદોની એનેટોમીકલ મેન્યુસ્ક્રીપ્ટ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. જેમાં ૨૪૦ જેટલાં વિવિધ અંગોના સ્કેચ છે. ૧૩,૦૦૦ કરતાં વધારે શબ્દોમાં શરીરવિજ્ઞાનનું વર્ણન છે. આમ જોવા જઇએ તો ચિત્રો જ એટલાં પરફેક્ટ છે કે શબ્દોના વર્ણનની તેને જરૃર નથી. આ એક સુખદ યોગાનુયોગ છે કે ''ગુજરાત સમાચારે શરૃ કરેલ સાયન્સ @ નોલેજ.કોમની પ્રથમ કવર સ્ટોરીમાં પણ લિઓનાર્દો-દ-વીન્સીના એનેટોમીકલ ડ્રોઇંગની ચર્ચા કરી હતી. બાય ધ વે તે સમયે બીજી ઇન્ટરનેશન સાયન્સ કોન્ફરન્સ માટે હું લિઓનાર્દો ઉપર પોસ્ટર ડિઝાઇન તૈયાર કરી રહ્યો હતો. સાયન્સ @ નોલેજ.કોમની પ્રથમ પૂર્તિ ૧૬-૦૬-૨૦૦૩નાં રોજ છપાઇ હતી. આજે દસ વર્ષ બાદ રવિપૂર્તિમાં ફ્યૂચર સાયન્સની કોલમમાં ફરીવાર લિઓનાર્દોની ચર્ચા છે. આ સમયગાળામાં અવિરત રીતે પાંચસો કરતાં વધારે લેખો પ્રકાશિત થઇ ચુક્યા છે.
લિઓનાર્દો જ્યારે તેના ગુરૃ આન્દ્રીયા દેલ વેરાસીયો પાસે પેઇન્ટીંગની તાલીમ લઇ રહ્યા હતા ત્યારે, ગુરૃએ તેના દરેક શિલ્પ માટે દબાણપૂર્વક માનવ શરીર અને શરીર રચનાનું ઉંડુ જ્ઞાન મેળવવાની તાકીદ કરી હતી. લિઓનાર્દોમાં રહેલ આર્ટીસ્ટે ખુબ જ ઝડપથી 'ટોપોગ્રાફીક એનેટોમી'માં માસ્ટરી મેળવી લીધી હતી. સફળ આર્ટીસ્ટ તરીકે નામના મેળવતા તેમને ફ્લોરેન્સની હોસ્પિટલ ઓફ સાન્તા મારીયા નુઓવામાં મડદાની ચીરફાડ કરવા માટે પરવાનગી મળી ગઇ હતી. મનુષ્યનાં અસ્થીપીંજરનાં પણ લીઓએ અસંખ્ય ડ્રોઇંગ બનાવ્યા હતા. આટલું પુરતું નથી. હાડકાનાં કાર્યો કરવા માટે હાડકા અને સ્નાયુઓ કેટલા પ્રમાણમાં બળ વાપરે છે તેની ગણતરીઓ પણ કરી હતી. આધુનિક સમયમાં આવો અભ્યાસ 'બાયો મિકેનિક્સ'નામની વિજ્ઞાન શાખામાં થાય છે. લીઓએ માનવશરીર ક્રિયા વિજ્ઞાાનમાં ઉંમર વધવાનો પ્રભાવ અને લાગણીઓમાં કેવા ફેરફાર આવે છે, તેનો વિગતવાર અભ્યાસ કર્યો હતો. તેણે ઉંમર અથવા રોગનાં કારણે માનવ ચહેરામાં થતી વિકૃતિઓના ડ્રોઇંગ પણ બનાવ્યા છે. માત્ર મનુષ્ય જ નહી તેમણે પક્ષીઓ, વાંદરા, રીછ અને દેડકાનાં શરીર શાસ્ત્રનો અભ્યાસ કરી ડ્રોઇંગ બનાવ્યા હતા, જેની સરખામણી માનવશરીર સાથે પણ કરી હતી- જાણે ઉત્કાંતિ વિશે તેઓ સંશોધન કરી રહ્યા ના હોય. ઘોડો તેમનાં અભ્યાસનું મહત્વપૂર્ણ પ્રાણી હતું. ઘોડાનાં પણ અસંખ્ય ડ્રોઇંગ્સ તેમણે બનાવ્યા છે.
લીઓના એક ચિત્રમાં હાથને વિવિધ લેયરમાં ચાર ડિસેક્શનમાં કાપીને હાથની રચના દોરી આપી છે. શરૃઆત તેણે હાડકાઓ દોરીને કરી છે. પછી તેમાં હથેળીનાં સ્નાયુઓ ઉમેર્યા છે. તે પછી સ્નાયુઓ અને હાડકાને એકબીજા સાથે મજબૂતથી પકડી રાખનાર ''ટેન્ડેન''(રજજુ) દોરી આપ્યા છે. તેને પણ બે લેયરમાં દર્શાવ્યા છે. ખભાના સ્નાયુઓ દર્શાવવા સમગ્ર બાહુ (આર્મ)ને અલગ અલગ આઠ જેટલાં ન્યુ પોઇન્ટથી દોર્યા છે, જેથી માનવ શરીરને ૧૮૦ ડિગ્રી એ ગોળ ફેરવીને તેટલી ચોક્સાઇથી ડ્રોઇંગ તૈયાર થયા છે. પ્રદર્શનમાં ખભાની 3D ફિલ્મ આધુનિક ટેકનીકથી બનાવી છે તે પણ દર્શાવવામાં આવશે. સાથે સાથે બાજુમાં 'લીઓ'નાં એક્યુરેટ ડ્રોઇંગ હશે.
લીઓની મહત્વની ખાસીયત એ છે કે કરોડરજ્જુનું આબેહુબ ચિત્રાંકન તેમણે કર્યુ છે. લીઓનાર્દોએ તેનાં પોસ્ટમોર્ટમ ડિસેકશનની વિગતો નોંધી છે, તેમાં ૧૦૦ વર્ષનાં વૃધ્ધ માનવીનું ડિસેક્શન કરી તેણે લીવરનાં 'સોરાયસીસ'રોગનાં વર્ણનો લખ્યા છે. લીઓએ જે ગર્ભમાં રહેલ બાળકનું ડ્રોઇંગ બનાવ્યું છે તેની બાજુમાંજ આધુનિક 3D અલ્ટ્રાસાઉન્ડ ટેકનીકથી લીધેલ સ્ત્રીના ગર્ભમાં રહેલ બાળકની મેડિકલ ઇમેજ પણ દર્શાવવામાં આવશે.
નિષ્ણાંતો કહે છે કે 'લીઓ'જ્યારે પેઇન્ટીંગ બનાવતા ત્યારે તેને પૂર્ણ કરવા સુધીની કક્ષાએ પહોચતાં તેમને ઘણી મુશ્કેલીઓ પડતી હતી. અડધી સદીની તેની કારકીર્દીમાં લીઓએ ૨૦ કરતાં વધારે પેઇન્ટીંગ બનાવ્યા નથી. જેમાંનાં ૧૫ પેઇન્ટીંગ્સ અત્યારે હયાત છે. કલા નિષ્ણાતો એક મતે સ્વીકારે છે કે આ પેઇન્ટીંગ લીઓનાર્દોના જ છે. બાકીના ચાર ચિત્રો અધુરા છે. પેઇન્ટીંગ કરતાં એનોટોમીકલ ડ્રોઇંગ બાબતે ઉલટું બન્યું છે. તેમાંનાં કોઇ ડ્રોંઇગ અધુરા નથી. ત્રીસીની વયે પહોચ્યા બાદ લીઓએ નોંધપોથી રાખવાની શરૃઆત કરી હતી. જેમાં દરરોજની અંદાજે એક કે બે શીટ ઉપર ડ્રોઇંગ કરેલા છે. અને સાથે સાથે લખાણ પણ છે. ૧૫૧૯માં ૬૭ વર્ષની ઉંમરે તેનું અવસાન થયું ત્યાં સુધી દરરોજની એક-બે શીટ દોરવાનો ક્રમ જાળવી રાખ્યો હતો. આ ખજાનાનો મોટો હિસ્સો તેનાં મિત્ર અને વિદ્યાર્થી ફ્રાન્સેસકો મેલ્ઝીને મળ્યો હતો. આશરે ૭૦૦૦ જેટલી દોરેલી શીટો હાલ અસ્તિત્વમાં અને ઉપલબ્ધ છે.
લીઓનાર્દોનાં એનોટોમીકલ ડ્રોઇંગ્સનો ઇતિહાસ પણ જટીલ છે. લીઓના મૃત્યુ બાદ તેની બધી સામગ્રી, એમ્બોઇસમાં લીઓ સાથે રહેનાર ફ્રાન્સેસ્કો મેલ્ઝીને મળી હતી. મેલ્ઝીનું અવસાન થતાં, તેનાં કુટુંબે લીઓના મોટાભાગના પેપર મૂર્તિકાર કલાકાર પોમ્પેઓ લેઓનીને વેચી માર્યા હતા. તેણે છુટી છુટી શીટોને એકઠી કરીને અલગ અલગ વોલ્યુમમાં બાંધી દીધી. જેમાંનું એક વોલ્યુમ એનોટોમીકલ ડ્રોઇંગનું હતું. (જે હાલમાં રોયલ લાયબ્રેરી, વિન્ડસરમાં છે) ૧૬૦૮માં લેઓની મેડ્રીકમાં મૃત્યુ પામ્યો ત્યારે તેની પાસેના લીઓના બધાજ ડ્રોઇંગ, અર્લ ઓફ એરૃનડેલનાં હાથમાં આવ્યા. તે જમાનાનો અર્લ ઓફ એરૃનડેલ અંગ્રેજ ઉમરાવ અને કલાકૃતિઓનો સંગ્રહકર્તા હતો. બ્રિટનમાં જ્યારે સીવીલ વોર (આંતરવિગ્રહ) ફાટી નિકળ્યું ત્યારે એરૃનડેલે ઇગ્લેંન્ડ છોડી અન્ય દેશમાં આશરો લીધો હતો. છેવટે તે ઇટાલીમાં મૃત્યુ પામ્યો. તે પછી શું બન્યુ તેનો ઇતિહાસ ધૂંધળો છે. એક શક્યતા પ્રમાણે, ત્યાર બાદ બ્રિટનના ગાદીવારસ ચાર્લ્સ બીજાએ આ ખજાનો ખરીદ્યો હતો. કોમવેલના શાસનકાળમાં ચાર્લ્સ બીજો દેશનિકાલ પામેલ હતો. છેવટે ગમે તે બન્યુ પરંતુ ૧૭મી સદીમાં લિઓનાર્દાે ના ડ્રોઇંગ બ્રિટિશ રોયલ કલેકશનની શોભા વધારી રહ્યા હતા. ૧૬૯૮માં વાઇટ હોલ પેલેસમાં લાગેલી આગમાં પાતળી માર્જીનની સંખ્યામાં, લીઓનાર્દોનાં એનોટોમીકલ ડ્રોઇંગ્સ માંડ માંડ બચ્યા હતા.
હાલમાં રોયલ લાયબ્રેરીમાં લીઓનાં ૨૦૦ જેટલાં ડ્રોઇંગ્સ છે. (લીઓએ સ્ત્રી અને પુરૃષનાં પ્રજનન તંત્રના દોરેલા ડ્રોઇંગ્સ હાલમાં વેઇમરની આર્ટ ગેલેરીમાં છે.) સદીઓ સુધી તેનાં ઉપર કોઇએ ધ્યાન આપ્યું નહી. પ્રસંગોપાત રસ ધરાવનારા તેનું અવલોકન કરતાં હતા, જેમાં ૧૮મી સદીનાં જગવિખ્યાત એનોટોમીસ્ટ વિલીયમ હન્ટરનો પણ સમાવેશ થાય છે. ૧૯મી સદી સુધી લીઓનાર્દોના એનોટોમીકલ ડ્રોઇંગ્સનું પ્રકાશન થયું ન હતું.
લીઓનાર્દોના અવસાનના એક દાયકા બાદ, પાઓલો જીઓવીઓએ લીઓનાર્દોની મહેનતનું અલગ અંદાજમાં બયાન લખ્યું છે. પાઓલો એક સારો લેખક હતો. તેણે નોંધ્યું કે ''રેનેસાની ડિટેક્ટીવ સ્ટોરીમાં લીઓનાર્દો, પેથોલોજીસ્ટની ચિવટતાથી અંગોનો અભ્યાસ કરતો હતો.''પાઓલો, લીઓને વ્યક્તિગત રીતે જાણતો હતો. તે નોંધે છે કે લીઓ તે સમયનાં ગુનેગારોનાં મૃતદેહોને હોસ્પિટલમાં ચીરફાડ કરી પોતાની જ્ઞાનપિપાસા સંતોષતો હતો. લીઓની ઇચ્છા હતી કે, વર્ષો સુધી તેણે જેના માટે આટલી મહેનત કરી છે તે એનોટોમીકલ વર્ક, તાંબાના પતરાં ઉપર એન્ગ્રેવીંગ પામીને 'ક્લા'ને લાભકારી બની રહે.
લેખક આગળ નોંધે છે કે 'મૃતદેહનું ડિસેક્શન કરવું એ તે જમાનામાં ઘૃણાસ્પદ કાર્ય ગણાતું હતું. ત્યારે મૃતદેહને સાચવી રાખવા માટે કોલ્ડ સ્ટોરેજ કે રેફરીજેટર કે અન્ય સાચવણીની ટેકનીક ઉપલબ્ધ ન હતી. લીઓને ખુદ આ કામ કરતા ઉબકા આવતા અને સુગ ચડતી હતી. પોતાની નોંધપોથીમાં તે લખે છે.'તમને પોતાને જ્યારે પેટમાં આંતરડા ઉપર ચડી જાય ત્યારે ગભરાટ છુટી જાય''એક નોટમાં તે નોંધે છે કે નિર્જન રાત્રીઓ આ મૃતમાનવીઓની કંપનીમાં વિતાવવી એ ભયાનક, ખોફનાક દશા હોય છે. ડિસેકશનની ટેકનીક માટે લીઓનાર્દો નોંધે છે કે તે તિક્ષ્ણ ચીપીયા, અણીદાર દાંતની બનેલ કરવત અને તબીબી સર્જરીમાં વપરાંતી સ્કાલપેલ માત્ર વાપરતો. (લીઓએ લખાણમાં પોતાની જાતને ત્રીજા પુરૃષ એકવચનમાં ઉદેશી છે. આ તેની લાક્ષણીક્તા હતી.) લીઓનાર્દો એક સેન્સેટીવ પેઇન્ટર હતો તો પછી ? મૃતદેહો ઉપર છરી અને કરવત ચલાવવાનો કસબ તેણે શા માટે અપનાવ્યો હતો ?
એન્તોનીયો દ બેટીસ પોતાની ડાયરીમાં નોંધે છે કે ''લિઓનાર્દોએ ત્રીસ કરતાં વધારે સ્ત્રી પુરૃષોના શબ છેદન કર્યા હતા ! તેણે શા માટે આવી ભયંકર, બિહામણી અને વિકરાળ અગ્નિપરીક્ષા આપી હતી ! આપણે જાણીએ છે કે દિલથી લીઓનાર્દો આર્ટીસ્ટ હતો અને દિમાગથી તે એક વૈજ્ઞાનિક કરતાં આગળનું ભવિષ્ય જોનાર સ્વપ્નદ્રષ્ટા હતો. લિઓનાર્દોના એનોટોમીકલ ડ્રોઇંગ સાબિત કરી બતાવે છે કે આજના MRI સીટીસ્કેન, 3D ઇમેંજીંગ કરતાં, પાંચસો વર્ષ પહેલાં વાપરેલ છરી, ચીપીઆ, કરવત અને પેન્સીલ વધારે પાવરફુલ સાબિત થયા છે.'' લીઓનાર્દો દ વિન્સીએ આખી જીંદગી કલા, કસબ અને કલાકૃતિ સર્જવા માટે હમેશાં ''એક્સટ્રીમ લાઇન''ઉપર જઇને જ કામ કર્યું છે.
