રેક્ષ: અ વન મીલીયન ડોલર મેન, રોબોટીક્સ અને પ્રોસ્થેટીક્સનો અનોખો સંગમ

ફ્‌યુચર સાયન્સ - કે.આર ચૌધરી.

આજનાં પ્રોસ્થેટીક્સમાં ચહેરા, કુલાં, ગોઠણ, પગ અને હાથ બધું જ અત્યારે બજારમાં ઉપલબ્ધ છે. આ ઉપરાંત કૃત્રિમ રેટીના, બાયોનીક આંખ, હૃદય વગેરે પણ તબીબો લગાડી આપે છે

યહુદી સાહિત્યમાં એક લોકકથા છે, જેમાં મનુષ્ય જેવાં એક કૃત્રિમ સજીવની રચનાની વાત આવે છે. આ કુત્રીમ માનવીનું નામ છે. ''ગોલેમ''. ઓગણીસમી સદીમાં ડો. ફ્રેન્કેસ્ટાઇન, ચોરેલાં અંગોથી એક કૃત્રિમ માનવી બનાવે છે, જે રાક્ષસી શક્તિ ધરાવતો હોય છે. જેને નિયંત્રણમાં ંરાખવો તેનાં સર્જક માટે પણ મુશ્કેલ બની જાય છે. માનવીને મનુષ્ય જેવા કૃત્રિમ માનવી પેદા કરવાનો અભરખો, માનવી સમજણો થયો ત્યારથી રહ્યો છે. તેની કલ્પનામાંથી અનેક કલ્પનાકથાઓ સાહિત્ય અને સાયન્સ ફિકશન તરીકે અવતરી ચુકી છે. પૈડાની શોધ માનવીએ કરી ત્યારથી તે પોતાની ટેકનોલોજીને નવુ સ્વરૃપ આપી, પોતાની દીમાગી ધાર તેજ રાખતો આવ્યો છે. મનુષ્યએ ઝડપથી અંતર કાપવું હોય તો સાયકલ સિવાયનો વિકલ્પ કયો?
પગમાં કૃત્રિમ સ્નાયુઓ બેસાડો જેથી ૬૦ કી.મી. પ્રતિ કલાકની ઝડપે ભાગી શકાય! ૧૯૭૦નાં દાયકામાં નવી ટેકનોલોજીથી બનેલ ''બાયોનિક મેન''ની વાત આવે છે. માયકલ કેઇડીન દ્વારા ''સાયબોર્ગ'' નામની નવલકથા પ્રકાશિત થાય છે, જે ખૂબ જ લોકપ્રિય નિવડે છે. આ નવલકથાનો આધાર લઇને, ''ધ સિક્સ મિલીયન ડોલર મેન'' નામની અમેરીકન ટી.વી. સીરીઅલ્સ તૈયાર થઇને પ્રકાશિત થાય છે. આ શ્રેણીની સફળતા જોઇને ''ધ બાયોનિક વુમન'' નામની બીજી ટી.વી. શ્રેણી પણ બનાવવામાં આવે છે. સ્ટાર વોર્સનાં પાંચમાં એપીસોડમાં લ્યુક સ્યાકવોકર તેનો હાથ ગુમાવી બેસે છે, ત્યારે તેને પરફેક્ટ બાયોનીક રિપ્લેસમેન્ટવાળો હાથ મળી જાય છે. જો ''શોલે''ને નવા ટેકનોલોજીકલ સ્વરૃપે રજુ કરવી હોય તો, ગબ્બરે બે હાથ કાપી નાખેલ ''ઠાકુર''ને નવા સ્ટ્રોંગ બાયોનિક કમ રોબોટીક હાથ બેસાડીને થિયેટરમાં દર્શાવી શકાય. ટેકનો- 'શોલે' બનાવવા મુંબઇના સર્જકોને હિંમતની નહીં પણ, ટેકનોલોજીની જરૃર છે. વાત પછી ફિલ્મો બનાવવાની ટેકનોલોજીની હોય કે ''બાયોનિક મેન''નાં વાસ્તવિક સર્જનની વાત હોય. માનવીએ છેલ્લા દાયકામાં આ રેસમાં ઘણું બધું અંતર કાપી નાખ્યું છે. હવે મનુષ્ય એ કક્ષાએ પહોંચ્યો છે કે જેને સાયન્સ ફિકશનની ભાષામાં સિગ્યુલારીટી કહે છે. આ ''સિગ્યુલારીટી'' એ સમયરેખા ઉપર એવું બિંદુ છે, કે મશીન એટલે કે રોબોટ સુપર ઈન્ટેલીજન્ટ બાયોનિક મેનમાં ફેરવાઇ જાય છે, જેનો ચહેરો માનવી જેવો છે પરંતુ તેનાં અંગો કૃત્રિમ છે. તેનું લોહી કૃત્રિમ છે. તેની તાકાત મશીનની તાકાત છે. હોલીવુડની ટર્મીનેટરનો આર્નોલ્ડ અને હોલીવુડની ''રોબોટ''નો રજનીકાંત અવશ્ય યાદ આવી જાય. આ ટર્નીંગ પોઇન્ટ ઉપર એક સવાલ જરૃર થાય કે શું માનવી ''બાયોનિક મેન''નું સર્જન કરી શકે તેવી ટેકનોલોજી વિકસાવી શક્યો છે ખરો? વૈજ્ઞાાનિકોએ આ સવાલનો જવાબ ''વન મીલીયન ડોલર મેન'' જેનું નામ ''રેક્ષ'' રાખવામાં આવ્યું છે તેનું સર્જન કરીને આપ્યો છે.
રેક્ષની ચર્ચા પહેલાં થોડી અન્ય વાત કરી લઇએ. છેલ્લાં કેટલાંક દાયકાઓમાં વૈજ્ઞાાનિકોએ મનુષ્ય શરીરનાં વિવિધ અંગોને કૃત્રિમ સ્વરૃપ ''સિન્થેટીક'' બનાવવામાં સફળતા હાંસલ કરી છે. આ ઉપરાંત કેટલાંક કિસ્સાઓમાં તો માનવીના 'રીઅલ' અંગોને ટક્કર મારે તેવાં કૃત્રિમ અંગો વિકસાવી શકાયા છે પરંતુ, આ અંગોને માનવીના જૈવિક શરીર સાથે જોડીને નિયંત્રીત કરવામાં વૈજ્ઞાાનિકોને ઘણીવાર મુશ્કેલીઓ નડે છે. માનવ શરીરનાં પરફેક્ટ સબસ્ટીટયુટ જેવાં કુત્રીમ અંગો ભલે મજબુત અને શક્તિશાળી હોય, પરંતુ માનવી પોતાનાં ચેતાતંત્ર દ્વારા કુદરતી અંગોનો ઉપયોગ જે સહેલાઇથી અને વૈવિધ્યપૂર્ણ રીતે કરી શકે છે તેટલી નિપુણતા 'બાયોનિક' અંગો પાસેથી હજી મેળવી શકાતી નથી.
અહીં એક વાત અલગ તરી આવે છે કે મેડિકલ જગત કૃત્રિમ અંગોનાં પ્રત્યારોપણ કરતાં સ્ટેમ સેલથી બનાવેલ બાયોનિક અંગો વિકસાવવાનું ધ્યેય રાખે છે. સ્ટેમ સેલ ટેકનોલોજી હજી સંપૂર્ણ સ્વરૃપ મેળવી શકી નથી ત્યારે, અને મનુષ્યને જ્યારે જૈવિક અંગો દાનમાં મળવા મુશ્કેલ હોય ત્યારે, માનવીની અપંગતાને દૂર કરવાનો આસાન ઉપાય કૃત્રિમ અંગો છે જેને વિજ્ઞાાન ''પ્રોસ્થેટીક્સ'' કહે છે. વૈજ્ઞાાનિકો અત્યારે પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે કે મનુષ્યનાં ''ઓર્ગેનિક બોડી''ની કાર્બન બેઝડ સર્કીટ સાથે ટેકનોલોજી આધારીત સીલીકોન બેઝડ સર્કીટનું જોડાણ કરી શકાય. કદાચ આ રીતે આર્ટીફીશીઅલ ઈન્ટેલીજન્સ કે બ્રેઇન પાવર ક્ષેત્રે ક્રાંતિ લાવી શકાશે. ધારી લો કે એક બ્રેઇન ચીપ ઈમ્પ્લાન્ટ કરવાથી બ્રિટીશ લાયબ્રેરીમાં છે તે બધું જ જ્ઞાાન તમને મળી શકે છે પરંતુ જ્ઞાાનનો એક હથિયાર બતાવીને ઉપયોગમાં લેવાનું કામ તો મનુષ્યએ જાતે જ કરવું પડે, જેમાં સામાજીક, ધાર્મિક, નીતિશાસ્ત્ર સંકળાએલું છે. જો આ બધાને બાજુમાં રાખીએ તો, માનવી એક 'રોબોટ'થી વધારે કંઇ જ નથી. મનુષ્યમાંથી માનવતા ખોવાઇ જાય તો માનવું કે માનવી હવે રોબોટ નથી બનાવી રહ્યો. સ્વતંત્ર રોબોટ બની રહ્યો છે. આ અર્થમાં બાયોનિક મેન એક 'બાઇસીકલ' કરતાં વધારે મિકેનિકલ હશે.
લંડનનું સાયન્સ મ્યુઝીયમ, ટેકનોલોજી ક્યાં પહોંચી છે તેનો વ્યાપ બતાવવા ''વન મીલીયન ડોલર બાયોનિક મેન'' નામનાં કૃત્રિમ માનવીને પોતાનાં મ્યુઝીયમમાં ગોઠવવાની તૈયારી કરી રહ્યું છે. બ્રિટનની ચેનલ ફોરને ''રેક્ષ'' નામનો આ બાયોનિક મેન કઇ રીતે તૈયાર થયો તેની ડોક્યુમેન્ટરી ફિલ્મ દ્વારા ટેકનોલોજીનો વિકાસ દર્શકો સુધી પહોંચાડવાનો છે. રેક્ષ એટલે કે ''રોબોટીક એકક્ષો સ્કેલેટન''નું ટુકું સ્વરૃપ છે. આ બાયોનિક મેનનાં કૃત્રિમ અંગો અને આંતરીક રચના, વિશ્વનાં નામી વૈજ્ઞાાનિકોની લેબોરેટરીમાંથી એકઠા કરવામાં આવ્યાં છે. રેક્ષને ''વન મીલીયન ડોલર મેન'' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. કારણ કે તેની રચનામાં એક મીલીયન એટલે કે દસ લાખ ડોલરનો ખર્ચ થયો છે. જાણે અજાણે મીડીયા વન મીલીયન ડોલર મેનની સરખામણી ૧૯૭૦નાં દાયકાનાં ''સિક્સ મિલીયન ડોલર મેન'' ટી.વી. સીરીઝનાં નાયક અને અંતરીક્ષયાત્રી સ્ટીવ ઓસ્ટીન સાથે કરે છે, જેનું પાત્ર લી મેજર નામનાં એક્ટરે ભજવ્યું હતું. એક વિમાની દુર્ઘટનામાં સ્ટીવ પોતાનો એક હાથ, બે પગ અને એક આંખ ગુમાવી નાખે છે. તેને ઝૂમ લેન્સ વાળી આંખ અને કૃત્રિમ અંગો બેસાડવાનો ખર્ચ તે સમયની ટેકનોલોજી પ્રમાણે છ મીલીયન ડોલર થયો હોય છે.
વૈજ્ઞાાનિકોએ જે બાયોનિક મેનનું સર્જન કર્યું છે, તે રેક્ષનાં શરીરનાં બધા જ અંગો કૃત્રિમ છે. અહીં બધાં અંગો કહેવું જરા વ્યાજબી નથી કારણ કે આ બાયોનિક માનવી પાસે હજી પેટ અને આંતરડા ઉપરાંત અમુક અંગો, કૃત્રિમ રીતે ઉપલબ્ધ નથી. બ્રિટનનાં રોબોટીક વિજ્ઞાાનનાં નિષ્ણાંત રિચાર્ડ વોકર અને મેથ્યુ ગોડેને ''રેક્ષ''નું સર્જન કર્યું છે. રેક્ષનાં કૃત્રિમ અંગોની પંચાત કરીએ તો,
સિડનીની મેકવેરી યુનિવર્સિટીનાં વૈજ્ઞાાનિકોએ ''રેક્ષ'' માટે કૃત્રિમ કાન વિકસાવ્યા છે. કાનની આંતરીક રચનામાં રાખેલ નવ ફાઈબર અવાજ દ્વારા ધુ્રજે છે. કૃત્રિમ બ્રેઈન તેને અવાજમાં ફેરવીને સાંભળે છે. યુનિવર્સિટી ઓફ કેલીફોર્નીયાનાં વૈજ્ઞાાનિકોએ બાયોનીક મેનની આંખો વિકસાવી છે. આંખ ઉપર રાખેલા ગોગલ્સ, આંખમાં આવેલ ''રેટીના''ને દ્રશ્યો મોકલે છે. દ્રશ્યપટલ-રેટીનામાં આવેલ માઈક્રોચીપ તેને વિદ્યુત તરંગોમાં ફેરવીને મગજને મોકલે છે. તેની શ્વાસનળી લંડનની રોયલ ફ્રી હોસ્પીટલનાં તબીબોએ વિકસાવી છે. યાદ રહે કે ૨૦૧૧માં આવી જ કૃત્રિમ શ્વાસનળીનો ટુકડો વૈજ્ઞાાનિકોએ સ્વીડનનાં એક કેન્સરગ્રસ્ત દર્દીનાં શરીરમાં પ્રથમવાર પ્રત્યારોપીતા કર્યો હતો. રેક્ષ પાસે હૃદય પણ છે. અમેરીકાની સોનકાર્કાયા કંપનીએ કૃત્રિમ હૃદય બેસાડયું છે. બેટરીથી ચાલતાં આ હૃદયની કિંમત ૭૬ હજાર ડોલર છે. સામાન્ય રીતે દર્દીને જૈવિક હૃદય ન મળે ત્યાં સુધી તબીબો આ કૃત્રિમ હૃદય બેસાડીને કામ ચલાવે છે.
રેક્ષની બરોળની રચના અમેરીકાનાં કતેકટીકટ ખાતે આવેલ યેલે યુનિવર્સિટીનાં વૈજ્ઞાાનિકોએ કરી છે. બરોળમાં વૈજ્ઞાાનિકોએ ખાસ પ્રકારનું માઈક્રો-ફિલ્ટર લગાડેલું છે. મનુષ્યનાં લોહીમાં રહેલ ચેપી પદાર્થોને આ ફિલ્ટર વડે દૂર કરવામાં આવે છે. જેથી લોહીમાં ઝેર એકઠું થતું અટકે છે. 'રેક્ષ'ને ડાયાબીટીસ ન થાય તે માટે પાવરફુલ પેન્ક્રીયાસ એટલે કે સ્વાદુપીંડ લેન્કેસ્ટરની દ મોન્ટેફોર્ડ યુનિવર્સીટીનાં વૈજ્ઞાાનિકોએ પૂરું પાડયું છે. જ્યારે લોહીમાં બ્લડ સ્યુગરનું પ્રમાણ વધી જાય છે ત્યારે, કૃત્રિમ પેન્ક્રીયાસ એક્ટીવ બને છે અને ઈન્સ્યુલીનનો સ્ત્રાવ કરે છે.
મનુષ્યની મુખ્ય જીવાદોરી તેનું લોહી છે, જેના વિના શરીર કંઈ જ કામનું નથી. શેફીલ્ડ યુનિવર્સિટીનાં વૈજ્ઞાાનિકોએ 'રેક્ષ'ને સંપુર્ણ કૃત્રિમ લોહી પુરૃં પાડયું છે. આ આર્ટીફીશીયલ બ્લડ પ્લાસ્ટીકમાંથી બનેલ છે. જેની સેલ્ફ-લાઈફ, બ્લડ બેંકમાં સાચવી રાખવામાં આવતાં કુદરતી લોહી કરતાં વધારે છે. ખુબીની વાત એ છે કે ''આ લોહી ચેપમુક્ત છે.''
રેક્ષનાં સર્જક રિચાર્ડ વોકર કહે છે કે ''મનુષ્યનાં શરીરનાં કેટલાં ભાગોને બદલીને કૃત્રિમ અંગો લગાડી શકાય છે તે જાણીને અમને ખૂબ જ આશ્ચર્ય થાય છે.'' જોકે રેક્ષ નામનાં કૃત્રિમ બાથોનીક મેનનાં ૬૦થી ૭૦ ટકા અંગો વૈજ્ઞાાનિકોએ કૃત્રિમ રીતે વિકસાવ્યા છે. હજી અન્ય અંગોનું સંશોધન ચાલું જ છે.
જ્હોન હોપકીન્સ યુનિવર્સિટીનાં પ્રો. સ્ટીવન શીઆપો કહે છે કે 'આ ફિલ્ડમાં રહેલ દરેક વ્યક્તિ ટેકનોલોજીની પ્રગતિથી પ્રત્યાવિત થઇ છે તેવું નથી. ઈલેક્ટ્રીક મોટર દ્વારા હાથ-પગનું હલનચલન કરી શકાય છે. પરંતુ કુદરતી અંગો જેવું લચયતાપણુ અને વૈવિધ્ય શકય નથી. કૃત્રિમ અંગો પણ છેવટે તો માનવીનાં જીવંત ચેતના તંત્રને અનુસરે છે. (ટૂંકમાં કૃત્રિમ ચેતના તંત્ર વિકસાવવું અને કૃત્રિમ મગજ વડે નિયત્રીત કરવું આજના તબક્કે શક્ય નથી.'
પ્રો. શીઆપો સ્ટારવોર્સ અને વાસ્તવિક જિંદગીની સરખામણી કરતાં કહે છે કે 'સ્ટારવોર્સમાં લ્યુક સ્કાયવોકરને નવો બાયોનિક હાથ મળે છે. તેનાં હાથમાં થતી ઈજાની પીડાને અનુભવી શકે છે. અત્યારના ઉપલબ્ધ 'પ્રોસ્થેસીસ'માં હાળનાં વાસ્તવિક જીવનમાં આ વાત શક્ય નથી.' આવનારા દસ વર્ષમાં કદાચ આપણે એવા રોબોટ પેદા કરી શકીશું જે ટેબલ ઉપર પડેલ પેન ઉઠાવીને લખવાની શરૃઆત કરી શકશે. પરંતુ, લખવાનો આનંદ ચેતાતંત્રને પાછો મોકલી શકતો નથી.
આજનાં પ્રોસ્થેટીક્સમાં ચહેરા, કુલાં, ગોઠણ, પગ અને હાથ બધું જ અત્યારે બજારમાં ઉપલબ્ધ છે. આ ઉપરાંત કૃત્રિમ રેટીના, બાયોનીક આંખ, હૃદય વગેરે પણ તબીબો લગાડી આપે છે. આ અંગો હાલનાં તબક્કે દર્દીના શરીરમાં બેસાડો તો કામ લાગે તેવાં છે. જોકે પેન્ફીયાસ, કૃત્રિમ ફેફસા, બ્લેડર, હજી સંશોધનનાં તબક્કામાં છે. કેટલીક ટેકનોલોજી એવી છે જેમાં માનવીનાં 'ઈનપુટ' વગર કૃત્રિમ અંગો કામ કરી શકતા નથી. ઉદાહરણ તરીકે હાથ, પગ, અને સ્નાયુઓનાં હલનચલન માટે મગજમાંથી આવતાં સંવેદનો જરૃરી છે. જ્યારે હૃદય, પેન્ફીયાસ જેવા અંગો આપમેળેજ કાર્યરત રહે તેવા છે. જે અંગો વૈજ્ઞાાનિકો વિકસાવી શક્યા નથી તેનાં વિશે મિ. વોકર કહે છે કે કૃત્રિમ પેટનો ભાગ જે અમે જોયો તે ખૂબ જ વિશાળ હતો અને તે વિદ્યુત પેદા કરતો હતો. આ હિસાબે મનુષ્યનાં પેટ (જઠર) તરીકે તેને રિપ્લેશ કરી શકાય તેમ નથી.
મને લાગે છે કે આપણા પ્રયોગો તેમનાં જીવનકાળ દરમ્યાન સંપૂર્ણ બાયોનિક માનવી જોઈ શકશે. જે મનુષ્ય શરીરના સંપૂર્ણ જૈવિક સ્વરૃપને કૃત્રિમ રીતે કાર્યરત કરી શકતો હશે, તેની પાસે કૃત્રિમ બૌદ્ધિક ક્ષમતા પણ હશે. માનવીનું એક જમા પાસુ છે કે તે પોતાની ઓળખ જેવા સંતાનો ભવિષ્યની પેઢી સમક્ષ મુકી જાય છે. બાયોનિક મેન માટે 'સેક્સ' એક સમસ્યા જ રહેશે!