“મધર ઓફ હબલ સ્પેસ ટેલિસ્કોપ” અંતરિક્ષ વિજ્ઞાનમાં અમર થઇ જશે.

સંપૂર્ણ વિગતવાર લેખ વાંચવા માટે ક્લિક કરો.

Published on 24-05-2020

નાસાએ ૨૦૨૫માં વાઈડ ફિલ્ડ ઇન્ફ્રારેડ સર્વે ટેલિસ્કોપ અંતરિક્ષમાં મૂકવાનું નક્કી કર્યું છે. આ ટેલિસ્કોપની કયા પ્રકારના રોકેટ વડે અંતરિક્ષમાં ધકેલવામાં આવશે? તે નક્કી નથી. પરંતુ આવતા વર્ષે આ ટેલિસ્કોપ માટેના રોકેટની પસંદગી કરી લેવામાં આવશે. નાસા “વાઈડ ફિલ્ડ ઇન્ફ્રારેડ સર્વે ટેલિસ્કોપ” પહેલા,  “જેમ્સ વેબ સ્પેસ  ટેલિસ્કોપ” અંતરિક્ષમાં મોકલવાનું છે. આ કાર્યક્રમમાં નાસાએ યુરોપિયન સ્પેસ એજન્સીનો સાથ અને સહયોગ લીધો છે. જેમની મદદથી અરાયન-5 રોકેટ દ્વારા ફ્રેંચ ગુઆના સ્થળેથી જેમ્સ વેબ સ્પેસ  ટેલિસ્કોપને અંતરિક્ષમાં મોકલવામાં આવશે. 2021ના અંત ભાગમાં જેમ્સ વેબ સ્પેસ  ટેલિસ્કોપ અંતરિક્ષમાં ગોઠવવામાં આવશે. ૨૦મી મેના રોજ નાસાના વડાએ, વાઈડ ફિલ્ડ ઇન્ફ્રારેડ સર્વે ટેલિસ્કોપને,  પોતાના એક મહિલા કર્મચારીનું નામ આપવાની જાહેરાત કરી છે. નાસાના ઇતિહાસમાં, આ મહિલાએ પોતાનું નામ રોશન કર્યું છે.  નાસામાં કામ કરનારી તે પ્રથમ મહિલા હતી.  નાસાએ તેના આગામી મિશન, “વાઈડ ફિલ્ડ ઇન્ફ્રારેડ સર્વે ટેલિસ્કોપ”નું નામ “ડૉ.નેન્સી ગ્રેસ રોમન ટેલિસ્કોપ”  રાખ્યું છે. અંતરિક્ષમાં  સ્પેસ ટેલિસ્કોપ ગોઠવવા માટે  “ડૉ.નેન્સી ગ્રેસ રોમને તેના નોકરી કાળ દરમ્યાન ખૂબ જ મહેનત કરી હતી. એના યોગદાનની કદર કરીને,  નાસાના કર્મચારીઓ તેને “મધર ઓફ  હબલ સ્પેસ ટેલિસ્કોપ” તરીકે નવાજે છે.

વાઈડ ફિલ્ડ ઇન્ફ્રારેડ સર્વે ટેલિસ્કોપ:

નાસાના વાઈડ ફિલ્ડ ઇન્ફ્રારેડ સર્વે ટેલિસ્કોપને અંતરિક્ષમાં મોકલવા માટેની અંતિમ મંજૂરી ગયા ફેબ્રુઆરી માસમાં આપવામાં આવી હતી. નાસાના હાલના ટાઇમટેબલ પ્રમાણે વાઈડ ફિલ્ડ ઇન્ફ્રારેડ સર્વે ટેલિસ્કોપ ઓક્ટોબર ૨૦૨૫માં અંતરિક્ષમાં ગોઠવવામાં આવશે. વાઈડ ફિલ્ડ ઇન્ફ્રારેડ સર્વે ટેલિસ્કોપ મિશન, ડબલ્યુ- ફર્સ્ટ (WFIRST) એટલે કે “વાઈડ ફિલ્ડ ઇન્ફ્રારેડ સર્વે ટેલીસ્કોપ” તરીકે ઓળખાય છે.

નાસા માટે બજેટ  મેળવવું  શરૂઆતથી જ મુશ્કેલ કામ રહ્યું છે. ભવિષ્યમાં કોંગ્રેસ અને વ્હાઈટ હાઉસ આપ્રોજેક્ટને અભરાઈ પર ચડાવીના દે, તે માટે નાસાના વૈજ્ઞાનિકોએ  તડામાર તૈયારીઓ ચાલુ કરી દીધી છે.  ડબલ્યુ- ફર્સ્ટ ખાસ મકસદ સાથે અંતરિક્ષમાં જશે.  તે બ્રહ્માંડમાં રહેલા રહસ્યમય ડાર્ક એનર્જી વિશે અવલોકન લેવાનું કામ કરશે.  બ્રહ્માંડના વિસ્તરણ માટે વૈજ્ઞાનિકો ડાર્ક એનર્જી જવાબદાર છે. આ ઉપરાંત બ્રહ્માંડમાં રહેલા અન્ય તારાઓની આસપાસ ફરતા એક્સોપ્લેનેટ એટલે કે બાહ્યગ્રહના શોધ-સંશોધન માટે પણ  ડબલ્યુ- ફર્સ્ટ ઉપયોગમાં લેવામાં આવશે.

        હબલ સ્પેસ ટેલિસ્કોપ ની માફક ડબલ્યુ- ફર્સ્ટના પ્રાથમિક કાચ-અરીસાનું માપ ૨.૪ મીટર જેટલું છે.  પરંતુ આધુનિક ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ થવાથી તેની દ્રશ્ય ક્ષમતા, હબલ સ્પેસ ટેલિસ્કોપ કરતા સોગણી વધારે રહેશે.  “ડબલ્યુ- ફર્સ્ટ”ની એક તસવીર હબલ સ્પેસ ટેલિસ્કોપની સો તસવીર જેટલો ડેટા આપશે. હાલમાં ડબલ્યુ- ફર્સ્ટની ડિઝાઇન એડવાન્સ સ્ટેજમાંછે.  તેના માટે જરૂરી હાર્ડવેર તૈયાર કરવામાં આવી રહ્યા છે. શરૂઆતમાં “ડબલ્યુ- ફર્સ્ટ” માટે નાના કદનો મિરર વાપરવાનું નક્કી થયું હતું પરંતુ,  એનઆરઓ સ્પાય સેટેલાઈટનો મિરર ઉપલબ્ધ હોવાથી, તેમાં ટેકનોલોજીકલ સુધારા કરી તેને વાપરવાનું નક્કી થયું.  જેના કારણે આમિશન ની કિંમત, આકાર અને કદમાં અનેક ગણો વધારો થઇ ગયો હતો.  આ મિશન વાઈડ ફિલ્ડ ઇન્ફ્રારેડ સર્વે ટેલિસ્કોપનું અંદાજે  વજન ૭.૩ મેટ્રિક ટન જેટલુ થશે. “ડબલ્યુ- ફર્સ્ટ”માં પ્રાઇમરી મિરર તરીકે “એનઆરઓ સ્પાય સેટેલાઈટ”નો, મિરર વાપરવામાં આવશે. અમેરિકા દ્વારા પૂરી દુનિયા ઉપર જાસૂસી થઈ શકે,  એવા સેટેલાઈટનો પ્રાયમરી મિરર કેવો પાવરફુલ હોઈ શકે? તેની કલ્પના આપણે કરી શકીએ તેમ છીએ.               

ડબલ્યુ- ફર્સ્ટ મિશન:

ડબલ્યુ- ફર્સ્ટ મિશનમાં મુખ્યત્વે બે ઉપકરણ અંતરિક્ષમાં ગોઠવવામાં આવશે.  એક ઉપકરણને “વાઈડ ફિલ્ડ ઇન્ફ્રારેડ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ” તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.  જ્યારે બીજા ઉપકરણને “કોરોનાગ્રાફ”  કહેવામાં આવે છે.  “વાઈડ ફિલ્ડ ઇન્ફ્રારેડ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ” એક  પ્રકારનું ટેલિસ્કોપ છે.  જેમાં 300 મેગાપિક્સેલવાળો વિશાળ કેમેરા ગોઠવવામાં આવેલોછે.  આ કેમેરા ડાર્ક મેટરની હાજરી અને બ્રહ્માંડમાં ડાર્ક એનર્જીથી  થનારી અસરો વિશે માહિતી એકઠી કરશે. “કોરોનાગ્રાફ” ખાસિયત એછેકે,  તારામાંથી આવતા પ્રકાશને તે બ્લોક કરીને તેની આજુબાજુ ફરતા એક્સોપ્લેનેટ વિશે માહિતી મેળવશે. આવતા વર્ષે વાઈડ ફિલ્ડ ઇન્ફ્રારેડ સર્વે ટેલિસ્કોપને અંતરિક્ષમાં મોકલવા માટેના રોકેટની પસંદગી પણ થઇ જશે.  મોટાભાગે “ડબલ્યુ- ફર્સ્ટ”ને કેપ કેનાવેરેલ મથકેથી  સ્પેસ-Xના રોકેટ  અથવા બ્લ્યુ ઓરીજીન રોકેટ વડે અંતરિક્ષમાં ગોઠવવામાં આવશે.

વૈજ્ઞાનિકોની ટીમ આવતા વર્ષે “ડબલ્યુ- ફર્સ્ટ”માટેના એન્જિનિયરિંગ ટેસ્ટ યુનિટ અને તેના મોડલની રચના કરવાનું શરૂ કરી દેશે.  સામાન્ય રીતે કોઈપણ મિશનના બેથી ત્રણ વર્ષ પહેલા તેના બાંધકામનો કોન્ટ્રાક્ટ  નાસા દ્વારા ખાનગી કંપનીને આપવામાં આવે છે.  પરંતુ “ડબલ્યુ- ફર્સ્ટ”કાર્યક્રમમાં  નાસા પાંચ વર્ષ પહેલાંથી તૈયારી કરી રહી છે. “ડબલ્યુ- ફર્સ્ટ”માં પ્રાઇમરી મિરર તરીકે “એનઆરઓ સ્પાય સેટેલાઈટ”નો, મિરર વાપરવામાં આવશે. અમેરિકા દ્વારા પૂરી દુનિયા ઉપર જાસૂસી થઈ શકે,  એવા સેટેલાઈટનો પ્રાયમરી મિરર કેવો પાવરફુલ હોઈ શકે? તેની કલ્પના આપણે કરી શકીએ તેમ છીએ.  આવો પાવરફુલ મિરર   “ડબલ્યુ- ફર્સ્ટ” માટે વાપરવામાં આવનારછે. “ડબલ્યુ- ફર્સ્ટ” આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈનના સામાન્ય સાપેક્ષવાદના સિદ્ધાંત ઉપરાંત બ્રહ્માંડમાં રહેલા ૬૮ ટકા અદ્રશ્ય બળ એટલે કે ડાર્ક એનર્જી વિશે પણ માહિતી આપશે.

“ડબલ્યુ- ફર્સ્ટ”ને L2 તરીકે ઓળખાતા સન-અર્થ લાંગરેજ પોઈન્ટ ઉપર ગોઠવવામાં આવશે.  જે લાંગરેજ પોઈન્ટ પૃથ્વીથી 15 લાખ કિલોમીટર દૂર આવેલું છે.  20મેના રોજ નાસાના અધિકારીએ “ડબલ્યુ- ફર્સ્ટ”ને,  તેમની મહિલા કર્મચારીના નામ  “ડૉ.નેન્સી ગ્રેસ રોમન ઉપરથી “નેન્સી ગ્રેસ રોમન ટેલિસ્કોપ”નામ આપવાની જાહેરાત કરી છે. નાસાના સંશોધન કાર્યમાં તેમનું યોગદાન શું હતું?

ડૉ. નેન્સી ગ્રેસ રોમન કોણ હતા?

નેન્સી ગ્રેસ રોમન નાની હતી ત્યારે, તેની માતા સાથે રાત્રે અંધકારમાં બહાર ફરવા માટે નીકળતી. તેની માતા તેને અંધકારમાં રહેલા વિવિધ નક્ષત્ર મંડળ અને તારાઓની ઓળખ આપતી હતી.  કેટલીકવાર અંધકારમાં તેની માતા તેને “ધ્રુવ-જ્યોતિ”ના દર્શન પણ કરાવતી હતી.  આમ, નેન્સીનો ખગોળશાસ્ત્ર સાથે બચપણથી સંબંધ બંધાયો હતો.  નેન્સીને ખબર નહોતીકે આધુનિક ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરીતે, ખગોળશાસ્ત્રને વધારે સમૃધ્ધ બનાવશે. વિશ્વ તેને “મધર ઓફ હબલ ટેલિસ્કોપ” તરીકે ઓળખશે.

૧૯૨૫માં નેશવિલએમાં  નેન્સી ગ્રેસ રોમનનો જન્મ થયો હતો. તેની માતાનું નામ જ્યોર્જિયા સ્મિથ રોમન હતું, તેઓ સંગીત શિક્ષક હતા. તેમણે નેન્સીને પક્ષી, વનસ્પતિ, તારા અને ગ્રહ સાથે બચપણથી સંબંધ બાંધવાનો શીખવાડી દીધું હતું. નેન્સીના પિતા ઇરવીન રોમન ભૂ-ભૌતિકશાસ્ત્રી હતા.  અનેકવાર તેમને નોકરીઓ  બદલવી પડી હતી.   જેના કારણે નેન્સીને પણ બચપણમાં ઘણા બધા શહેરો બદલવા પડ્યા હતા. ૧૧ વર્ષની ઉંમરે,પાંચમા ધોરણમાં નેન્સીએ પોતાના મિત્રો માટે એસ્ટ્રોનોમી ક્લબની સ્થાપના કરી હતી. જેમાં દર અઠવાડિયે વિવિધ નક્ષત્ર મંડળ ઉપર ચર્ચા કરવા માટે મીટીંગ બોલાવવામાં આવતી હતી. તે સમયે છોકરીઓને વિજ્ઞાનમાં લોકો વધારે રસ લેવા દેતા નહીં.  અભ્યાસમાં નેન્સીએ લેટિન ભાષાની જગ્યાએ બીજ-ગણિતની પસંદગી કરી ત્યારે તેની શિક્ષિકાએ મોઢું મચકોડીને કહ્યું હતું કે “છોકરીઓ માટે વિજ્ઞાનનો વિષય છેજ નહીં, છોકરીઓ ક્યારેય વૈજ્ઞાનિક બની શકે નહીં.”

સમયથી વિરુદ્ધ જઈને પણ નેન્સીએ ખગોળશાસ્ત્રમાં પોતાની કારકિર્દી બનાવાનું નક્કી કરી લીધું હતું. એમણે માન્યું હતું કે “જો તેઓ ખગોળશાસ્ત્રી નહીં  બની શકે તો, હાઈસ્કૂલમાં તેઓ ભૌતિકશાસ્ત્ર અથવા ગણિત ભણાવનાર  શિક્ષિકા બનશે.” બાળપણથી જ ખગોળશાસ્ત્રમાં અભ્યાસ કરવાની તીવ્ર તમન્ના ધરાવનાર નેન્સીએ 1946મા પેન્સિલ્વેનિયાની સ્વાર્થમોર કોલેજમાંથી એસ્ટ્રોનોમીની ડીગ્રી મેળવી હતી. કોલેજની ડિગ્રી મેળવ્યા બાદ, નેન્સીએ 1949માં નેન્સીએ “ઉર્સા મેજર મુવીંગ ગ્રુપ” (દેવયાની તારામંડળ) નક્ષત્રમંડળ ઉપર સંશોધન મહાનિબંધ લખીને ડોક્ટરેટની પદવી હાંસલ કરી હતી. ત્યારબાદ પ્રો. મોર્ગનના રીસર્ચ એસોસીએટ તરીકે યુનિવર્સિટીમાં સેવા આપવાનું તેમણે શરૂ કર્યું હતું. 

“મધર ઓફ  હબલ સ્પેસ ટેલિસ્કોપ”:

એકવાર નાસામાં રસાયણશાસ્ત્રમાં નોબલ પ્રાઈઝ જીતનાર વૈજ્ઞાનિક હેરાલ્ડ ઉરેનું લેક્ચર ગોઠવવામાં આવ્યું હતું.  લેક્ચર સાંભળવા નેન્સી રોમન પણ ગયા હતા.  અહીં નાસાના  કાર્યકર જેક ક્લાર્કે,  નેન્સીને કહ્યું કે "તમે કોઈ એવી વ્યક્તિને ઓળખો છો, જે  નાસામાં સ્પેસ-એસ્ટ્રોનોમી ઉપર પ્રોગ્રામ તૈયાર કરી શકે?"  નેન્સીને લાગ્યુંકે નાસાએ તેમને  સ્પેસ-એસ્ટ્રોનોમી ઉપર કામ કરવા માટે,  અન-ઓફિસિયલ ભલામણ કરીછે.   નેન્સીએએ તુરત જ  નાસામાં એસ્ટ્રોનોમીમાં કામ કરવા માટે અરજી કરી. ઈન્ટરવ્યૂ બાદ તેમનું સિલેક્શન પણ થઈ ગયું.  આમ ફેબ્રુઆરી 1959  નેન્સી રોમન નાસામાં કાર્યરત બન્યા.  અહીં તેમને એસ્ટ્રોનોમી વિભાગના  "ચીફ એસ્ટ્રોનોમર્સ"ની પોસ્ટ આપવામાં આવી. નાસાના ઇતિહાસમાં "ચીફ એસ્ટ્રોનોમર્સ"ની પોસ્ટ પર આવનાર તેઓ પ્રથમ મહિલા હતા. સાથે સાથે એસ્ટ્રોનોમી વિભાગના પ્રથમ મહિલા એક્ઝિક્યુટિવ પણ નીમવામાં આવ્યા.  નાસામાં એક્ઝિક્યુટિવની પોસ્ટ પર આવનાર તેઓ પ્રથમ મહિલા હતા.

1971માં તેમણે "લાર્જ સ્પેસ ટેલિસ્કોપ" માટે એક ગ્રુપની રચના કરી. સમય જતા આ  પ્રોજેક્ટને  હબલ સ્પેસ ટેલિસ્કોપ તરીકે ઓળખવામાં આવ્યો. 1979માં નેન્સીએ માતાની સેવા કરવા માટે નાસામાંથી સમય કરતા પહેલા નિવૃત્તિ લઇ લીધી હતી.  પરંતુ નાસા તેમને સલાહકાર તરીકે અવારનવાર બોલાવતા હતા. છેવટે નાસાએ નેન્સી રોમનના અથાગ પ્રયત્નોના કારણે,  1990મા સ્પેસ શટલ “ડિસ્કવરી” દ્વારા હબલ સ્પેસ ટેલિસ્કોપ અંતરિક્ષમાં ગોઠવાયું હતું.

30 વર્ષની લાંબી મજલમાં  હબલ સ્પેસ ટેલિસ્કોપે 14.0  લાખ અવલોકનો નોંધ્યાછે. જેના કારણે વૈજ્ઞાનિક જર્નલમાં 17000 કરતાં વધારે સંશોધન લેખો પ્રકાશિત થયા છે. હબલ સ્પેસ ટેલિસ્કોપે જે તસ્વીરો લીધીછે, તેનો જોટો જડે તેમ નથી. 1998માં  હબલ સ્પેસ ટેલિસ્કોપના મુખ્ય વૈજ્ઞાનિક/ખગોળશાસ્ત્રી  એડ વેઇલરે નેન્સી રોમનને “મધર ઓફ  હબલ સ્પેસ ટેલિસ્કોપ ટેલિસ્કોપ”નું બિરુદ આપ્યું હતું. ૨૫ ડિસેમ્બર એટલે કે નાતાલના દિવસે, 2018માં 93 વર્ષની ઉંમરે તેમનો કુદરતી રીતે જ મૃત્યુ થયું હતું. નાસાના  આવનારા વર્ષોના અભિયાન “ડબલ્યુ- ફર્સ્ટ”   દ્વારા “મધર ઓફ  હબલ સ્પેસ ટેલિસ્કોપ” તરીકે જાણીતા બનેલા, ડૉ.નેન્સી ગ્રેસ રોમન માટે અંતરિક્ષ વિજ્ઞાનમાં અમર થઇ જશે.